خاوران ، نگاهی به فردا
(بررسی شهرک خاوران از منظر علم شهرسازی)
شهرسازی در کتب لاتین به مفاهیم مختلفی تعریف شده است، که از آن جمله می توان به فن و مهارت ساخت شهر، تهیه نقشه شهر، تدبیر کردن در امور شهر و ساخت محیط شهر اشاره کرد. همچنین شهرسازی در واقع به مثابه طرح آگاهانه کالبدی است.
"کبیل" شهرسازی را دانش سامان دادن کاربری زمین، تامین محل ساختمانها و مسیر جاده های ارتباطی با حداکثر عملی بودن و راحتی و دسترسی تعریف کرده است.
"لینج" شهرسازی را توزیع نظام کلی فضایی فعالیت ها و عناصر در یک منطقه یا زمین دانسته است.
"چیپین" انجام تلاش منظم و نظام مند (سیستماتیک) را در جهت پیش بینی گرایش های اجتماعی و اقتصادی جامعه و هماهنگ کردن محیط فیزیکی با آن، شهرسازی به حساب آورده است. همچنین وی در تعریفی دیگر شهرسازی را چیزی جزء انجام کاربری زمین ندانسته است.
برخی دیگر از صاحبنظران، شهرسازی را نوعی برنامه ریزی فیزیکی دانسته اند که به منظور ارائه طرح و برنامه ریزی فیزیکی آینده، نگرش به حال و گذشته نیز لازم است و در تمام زمینه ها به فرایند حال و گذشته نیزباید نگریسته شود.
هر برنامه ریزی چون آینده مورد نظری را در پیش دارد، پس باید هدف مشخصی را دنبال کرده و راهها و گام های رسیدن به اهداف آینده نیز مد نظر قرار گیرد.
به طور کلی دانش شهرسازی و به قولی دیگر هنر شهرسازی که در واقع آن را می توان تلفیقی از علم و هنر دانست، به دو قسمت تقسیم می شود. قسمت اول برنامه ریزی شهری است و بخش دوم طراحی شهری. بدین صورت که هر دو بخش لازم و ملزوم یکدیگرند و تقدم و تاخر آنها باید رعایت شود. انجام و ارائه هرگونه طرح فیزیکی یا طرح شهری، باید پس از مرحله برنامه ریزی شهری انجام شود و در واقع بدون برنامه ریزی در خصوص شهر، امکان طراحی وجود ندارد.
از آنجا که شهرسازی به طور مستقل وجود ندارد، با پیوند و ارتباط دادن آن با علوم پیرامونی امکان فعالیت می یابد.
می توان گفت مسائل و مشکلات شهری و از جمله برنامه ریزی شهری و شهرسازی، نگرش صرف و واحد نسبت به کالبد و فیزیک شهر ندارد، بلکه در امر برنامه ریزی نگرش نسبت به پارامترهای اقتصادی، طبیعی و جغرافیایی، تاریخ، محیط زیست، فنی و سیویل، کالبدی و فیزیکی و نهایتاً روانشناسی و جامعه شناسی است. به همین خاطر است که شهرسازی جزء علوم کاربردی و نیز علم میان رشته ای تعریف شده است.
"گدس" و صاحبنظران دیگری از جمله "مکلوین" و "چادویک" اصل مسائل شهرسازی را صرفا" به صورت سیستماتیک میسر دانستند. در نگرش به موضوعات، بارزترین روش تحقیق و مطالعه، فرایند است.
در فرایند بطور کلی سه مرحله شناخت، تجزیه و تحلیل و برنامه ریزی یا ارائه طرح فیزیکی مطرح می باشد و فرایند اگر بصورت مفصل مورد توجه باشد، در واقع مراحل هفت گانه زیر را می توان در آن جستجو کرد.
شناخت، مسئله یابی، حصول، تدوین اهداف به منظور حل مسائل مرحله قبل، تدوین و ارائه راحلهای عملیاتی و ممکن برای نیل به اهداف کلی، ارزیابی اهداف عملیاتی یا راه حلهای مرحله قبل با توجه به معیارهای هماهنگ با موضوع، انتخاب راه حل بهینه و اجرای آن راه حل.
چنانچه مستحضرید، نابسامانی اوضاع اقتصادی و سایه سنگین آن در بخش مسکن، بیش از پیش موجب رکود تحولات ساخت و ساز و رشد روز افزون آن در چند ساله اخیر شده است که پیامد آن، سردرگمی پیمانکاران ساختمانی، انبوه سازان و سرمایه گذاران در بخش مسکن می باشد.
در این رهگذر چند صباحی است که نام خاوران، همچون ستاره ای در آسمان مسکن تبریز شروع به درخشیدن نموده و هر روز نگاههای بیشتری را به سوی خود جلب می کند.
بهترین شهرک در شمالغرب کشور، شهرک مدرن، بلند مرتبه سازی و بیشترین تراکم ساختمانی در شمالغرب کشور، شهرکی مدرن تر از شهرک حضرت ولیعصر (عج)، از جمله القاب مختلفی است که هر از گاهی در انواع تبلیغات رسانه ای و غیر رسانه ای به گوش شهروندان عزیز می رسد.
لذا به منظور بررسی و توجه بیشتر به موضوع و نیز تنویر افکار شهروندان عزیز به جهت آگاهی و اشرافیت از چند و چون موضوع، لازم دیدم شهرک خاوران را از منظر علم شهرسازی ( هر چند اجمالی ) در 2 قسمت برنامه ریزی شهری و طراحی شهری مورد بررسی قرار دهم. اما قبل از پرداختن به آن، معرفی موقعیت و ویژگیهای اقلیمی آن ضوری می باشد.
بررسی موقعیت جغرافیایی شهرک خاوران :
این شهرک در قالب شهرداری منطقه 9 تبریز، بعنوان شرقی ترین شهرک مسکونی کلانشهر تبریز و نزدیکترین محدوده شهری تبریز به شهر باسمنج و ییلاقات دره هروی و بیرق می باشد. شهرک خاوران از طرف شمال به محور ارتباطی تبریز – باسمنج، از طرف جنوب به تپه های ناهموار منطقه و نیز اراضی زراعی در قسمت های شمالی روستاهای شاد آباد علیا و زرنق، از طرف شرق به جاده روستایی زرنق و از طرف غرب به اتوبان شهید کسائی منتهی می شود.
این شهرک به مساحت 800 هکتار، به منظور اسکان 150 هزار نفر طراحی شده است.
بررسی ویژگیهای محیطی و اقلیمی :
قرار گیری شهرک خاوران در قسمت های شمالی دامنه های ارتفاعات سهند و همجواری آن با اقلیم ییلاقات دره هروی و بیرق موقعیت متمایزی را نسبت به سایر نقاط کلانشهر تبریز برای آن فراهم نموده است. همچنین عاری بودن اراضی پیرامونی آن از هر نوع صنایع سنگین و سبک و کارگاههای مختلف صنعتی – تولیدی و به تبع آن بدور بودن از انواع آلودگیهای بصری، صوتی و... نیز مزید بر مرغوبیت آن می باشد.
پاکی هوا، ارتفاع نسبی آن نسبت به سایر نقاط کلانشهر تبریز، طبیعی بوده اراضی واقه در محدوده شهرک خاوران به لحاظ ساخت و ساز، در بر داشتن تاسیسات مربوط به آب آشامیدنی از قبیل چشمه های آب، عبور خطوط نفت و گاز از داخل محدوده شهرک، عبور آزاد راه تبریز – زنجان ار داخل شهرک از جمله مهمترین ویژگیها و پتانسیل های طبیعی و غیر طبیعی شهرک محسوب می شود.
الف : نگاهی به شهرک خاوران از منظر برنامه ریزی شهری :
به جرات می توان گفت، شهرک خاوران تبریز تنها شهرکی است که مبتنی بر برنامه ریزی بوده و بیشترین پارامترهای اساسی مورد توجه برنامه ریزان و اندیشمندان شهری (مهندسین مشاور تهیه کننده طرح) را در بر گرفته است. آنچه شهرک خاوران را از سایر شهرکهای موجود در شمال غرب کشور متمایز می سازد، بشرح ذیل است.
عرض شبکه معابر:
حداقل عرض در کلیت شهرک خاوران 12 متر می باشد. به بیانی دیگر تمامی معابر موجود در شهرک خاوران بیش از 12 متر می باشد. به طوریکه کریدورهای اصلی شبکه معابر با عرض 35 متر وظیفه جمع و پخش کننده حرکت سواره در شهرک را ایفاد می نماید. همچنین وجود رینگ 65 متری ، بیشتر نقش حرکت سواره و تسریع در دسترسی سواره را مورد توجه قرار داده است.
پیاده راهها و نقش آن در حرکت پیاده افراد و سهولت افراد در دسترسی به انواع فضاهای عمومی از جمله ویژگیهایی است که منحصراً در شهرک خاوران مورد توجه قرار گرفته است.
از طرفی عبور آزاد راه تبریز _ زنجان از قسمتهای مرکزی شهرک خاوران ( علاوه برتقسیم نمودن شهرک خاوران به دو قسمت مجزا)، بعنوان شبکه اصلی مواصلاتی فرا استانی، موقعیت آنرا نسبت به سایر مناطق شهر متمایز می سازد.
در مجموع می توان گفت، در نظر گرفتن پیاده راهها، کنترل کیفیت دسترسیها، استفاده از تکنیک های آرامسازی ترافیک (در صورت وجود)، الگوی صحیح طراحی خیابانها و تقاطع شهری، توجه به تسریع در سهولت دسترسی سواره و پیاده به مقاصد خود، از جمله شاخصهایی است که در شهرک خاوران به دقت مورد بررسی و توجه قرار گرفته است.
* مساحت قطعات:
خرد شدن قطعات مسکونی به مساحت های 100 تا 150 متر و ... ، و به تبع آن افزایش تراکم جمعیتی از جمله مسائل و مشکلات عمده شهرسازی در بافت پر محسوب می شود. خاطر نشان می سازد، حداقل مساحت قطعات مسکونی در کلیت شهر خاوران در حدود 330 متر مربع و بیشتر در نظر گرفته شده است.
به مفهومی دیگر به جز چند مورد استثناء، تمامی مساحت قطعات مسکونی بر اساس نقشه مصوب شهرک خاوران، بیش از 330 متر مربع بوده است.
این مهم علاوه بر متناسب نمودن تراکم جمعیتی ، خدمات رسانی و توزیع زیر ساخت های شهری را میسور ساخته و موجب مرغوبیت و رفاه عمومی شهروندان ساکن در شهرک خاوران می گردد.
* سهولت دسترسی به ییلاقات شمالی دامنه های سهند:
قرارگیری شهرک خاوران در شرقی ترین محدوده قانونی کلانشهر تبریز، علاوه بر نزدیکترین لکه شهری کلانشهر تبریز به شهر باسمنج ، سهولت دسترسی به ییلاقات شمالی دامنه های سهند و دره هروی و بیرق را فراهم نموده است.
چنانچه می دانیم ییلاقات مذکور به دلیل دارا بودن مهمترین پارامترهای جذب گردشگری ، مورد توجه اقصی نقاط استان بوده و از پتانسیل های منحصر به فرد توریستی استان قلمداد می شود. فاصله شهرک خاوران تا شهر باسمنج کمتر از 5 کیلومتر و فاصله آن تا دره هروی و بیرق کمتر از 10 کیلومتر می باشد .
* عدم محدودیت در ارتفاع پنجره ها:
در تمام مناطق نه گانه شهرداری تبریز در خصوص ارتفاع پنجره ها ار کف محدودیتی وجود دارد مبنی بر اینکه ارتفاع پنجره از کف اتاق بایستی از 180 سانتی متر کمتر نباشد که این موضوع دارای نارسائیهای خاص خود از قبیل عدم نورگیری و احساس خفگی در داخل اتاق را بوجود می آورد . شهرداری منطقه 9 (شهرک خاوران) از این موضوع مستثنی بوده و تنها منطقه ای است که محدودیت ارتفاع پنجره در آن وجود ندارد.
* عدم وجود مفاهیم سنتی شمالی – جنوبی بودن قطعات در شهرک خاوران:
شمالی بودن و جنوبی بودن قطعات مسکونی و مرغوبیت نسبی جنوبی بر شمالی از جمله موضوعاتی است که در حوزه شهرسازی سنتی بچشم می خورد. به بیانی دیگر نامرغوب بودن قطعات شمالی در نورگیری و عدم پیش آمدگی ساختمانی بیش از بیش، موجب مرغوبیت و ارجحیت نسبی قطعات جنوبی بر قطعات شمالی بوده است .
این موضوع در شهرک خاوران منتفی بوده و کلیه قطعات مسکونی در شهرک خاوران به نوعی قطعات شمالی محسوب می شوند.
* در نظر گرفتن کاربریهای فرا منطقه ای:
چنانچه پیشتر نیز بیان گردید، عبور آزاد راه تبریز – زنجان از وسط شهرک ، آنرا به 2 قسمت شمالی و جنوبی تقسیم نموده است که قسمت شمالی آن به مناطق مسکونی و قسمت جنوبی آن به کاربریهای فرا منطقه ای اختصاص یافته است.
کاربریهای آموزشی ، آموزش عالی ، تجاری ، درمانی ، فرهنگی ، تأسیسات و تجهیزات شهری ، میدان میوه و تره بار و غیره، با مساحت هایی در مقیاس فرا منطقه ای از جمله کاربریهایی است که در این قسمت در نظر گرفته شده که در صورت بهره برداری برای اولین بار در یک شهرک مسکونی ، موجب ایجاد فضاهایی با کاربریهای چند منظوره خواهد شد.
ب : نگاهی به شهرک خاوران از منظر طراحی شهری:
مرور تعاریف موجود در خصوص"طراحی شهری" موضوع و هدف اصلی آنرا آشکار می سازد.
* طراحی شهری به ویژگیهای محیطی فضا - مکان ، به ساماندهی شهر و عرصه های همگانی آن می پردازد. ( بهزاد فر ،1384 )
* هدف اصلی طراحی شهری ، ارتقای کیفیت محیط کالبدی انسان و از آن طریق ارتقای کیفیت زندگی است . ( Lynen، 2001)
* طراحی شهری با کیفیت کالبدی و فضایی محیط سر وکار دارد . ( توسلی – بنیادی ،1372)
* طراحی شهری ابزاری است برای مداخله عمومی و قانونی در کیفیت محیط شهری ( بحرینی ، 1376 )
* هدف طراحی شهری، خلق یا احیای کیفیت محیط شهری به کمک تأثیری پذیری بر اطلاعاتی است که ناظر بر اساس میزان و نحوه ادراک خود از یک فضا برداشت می کند . (پاکزاد ،1376)
* تاکید و توجه طراحی شهری بر روی سه جنبه است ، شکل فضایی محیط طبیعی ، الگوی فعالیت ها و کیفیت محیط (بحرینی، 1377)
آنچه در تعاریف مذکور مشترکات است، " فضا و مکان شهری " است . بنابرین می توان گفت ، هدف طراحی شهری ، ارتقاء و ساماندهی کیفی محیط شهری است.
"مدنی پور" در کتاب " طراحی فضای شهری " از قول " گودال" در تعریف فضا و مکان و ارتباط میان آن دو چنین می گوید:
در حالی که فضا را گسترده ای باز و انتزاعی می بینیم ، مکان ، بخشی از فضاست که بوسیله شخصی یا چیزی اشغال شده و دارای بار معنایی و ارزشی است. بدین ترتیب مکان به انضمام حوادث و فعالیت هایی که در آن رخ می نماید، مفهوم فضا را شکل می دهد.
دانش طراحی شهری بعنوان موضوع ، در پی کشف فضا و مکان و رویدادهای درون آن است تا به هدفش که ساماندهی و ارتقای کالبدی - فضایی است، برسد.
سازه های مکان و ابزارهای طراحی شهری در این فرایند ، "عملکردها" ، "مناظر عینی" ، "مناظر ذهنی" و " زیست بوم طبیعی " محسوب می شوند که اگر با سنجه های کیفی شناسایی و ساماندهی شوند ، کل فضاهای جمعی ساماندهی شده و ارتقای کیفیت زندگی جمعی انسان را جلب می کردند.
در خصوص طراحی شهری در شهرک خاوران – که واقعاً آن را از سایر شهرکهای موجود در کلانشهر تبریز و بلکه در شمالغرب کشور مستثنی می سازد – تشکیل تیمی متشکل از اساتید ، صاحبنظران و متخصصان در خصوص طراحی شهری می باشد . توجه به ارتقاء کیفی فضاهای شهری و ساماندهی آن بعنوان هدف شهرداری منطقه 9 ، موجد این مهم شده تا طی بررسی های علمی – تحققی این امر تحقق یابد.
مفهوم " شهروند گرایی- peopLe frindly " بعنوان محور دغدغه اندیشمندان در جهت تحقق مهمترین ویژگیهای زندگی اجتماعی از قبیل پایداری، معنی، هویت، سرزندگی، خاطره انگیزی، عدالت و کارایی، خوانایی، دسترسی، ایمنی، امنیت، دفاع پذیری، نفوذ پذیری، انعطاف پذیری، پیاده مداری و مشارکت مردمی بوده است و تمامی مولفه های سازنده کیفیت محیط شهری شامل مناظر عینی و ذهنی، عملکردی و زیست بوم به دنبال القای مناسب حس" شهروند گرایی" در محیط می باشند.
به بیانی دیگر شهروند گرایی، کیفیتی است که تمامی توجهاتش به مردم ساکن در محیط شهری است تا موجب رضایت و خوشنودی آنها در شهر شود.
* نتیجه گیری:
در مروری به تاریخ شهرسازی در طول اعصار ، بیشتر شاهد این موضوع هستیم که همیشه شهرسازی بومی و ارگانیک یک گام جلوتر از برنامه ریزی و علم شهرسازی مبتنی بر برنامه ریزی بوده است. به دلیل نارسائیهای اداری و طولانی بودن فرایند تهیه و تصویب طرحهای شهرسازی ، عمدتا" شاهد این موضوع بوده ایم که ابتدا شهرسازی ارگانیک و سنتی ( مبتنی بر عدم برنامه ریزی ) به صورت بومی شکل گرفته و بعدا" ضوابط و مقررات مربوط به شهرسازی سایه خود برآن انداخته است، که این مهم نیز در بردارنده مشکلات خاص خود بوده است.
خوشبختانه شهرک خاوران از جمله شهرک های معدودی در داخل محدوده قانونی شهر است که در وضع موجود به صورت بکر و بایر است و هرگونه عملیات ساخت و ساز بایستی بر مبنای اصول و ضوابط مربوطه انجام گیرد.
در این راستا از یک سو انگیزه شهرداری در خصوص " قانونمند سازی و تاکید بر رعایت هر گونه ضوابط و مقررات ساخت و ساز مصوب " و از سویی دیگر در خصوص " شهروند گرایی مبتنی بر ارتقاء کیفی سکونت " به عنوان لازم و ملزوم شهرسازی نوین، (در کنار مباحث فوق الاشاره در قسمت های الف و ب) ، حکایت از مدرن بودن شهرک خاوران برای سالهای آتی می باشد.
لذا بررسی پارامترهایی از قبیل ساختارگرایی و توجه به استخوان بندی فضایی کلان شهرک، تاکید بر هویت شهری، تقویت سیمای شهری، توجه به طراحی کالبدی فضاهای عمومی و استفاده از عناصر سرزنده بیولوژیکی (آب و پوشش گیاهی)، توجه به عدالت و تناسب در توزیع کاربری ها و سهولت دسترسی شهروندان به آنها، توجه به تجهیزات و مبلمان شهری و غیره، بیان از تشکیل مجموعه ای بی نظیر از شهرسازی مدرن و منطقی را دارد.
تهیه و تنظیم:
مهندس اسماعیل رجبی
(کارشناس ارشد طراحی و برنامه ریزی شهری و منطقه ای) منبع : منطقه ۹ شهرداری تبریز
